پامفا چیست؟
ایده‌های اولیه‌ی پامفا در ابتدای سال 1385 در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور مطرح گردید، سپس این ایده با تعدادی از سازمان‌هایی که مطالعاتی یا پروژه‌هایی را در این زمینه انجام داده بودند در میان گذارده شد تا پروژه‌‌اي فراسازمانی تهیه شود و اصل اساسی مشارکتی‌بودن آینده‌نگاری مورد توجه قرار گیرد. اما از آن‌جایی که برنامه‌ی آینده‌نگاری برنامه‌ای سنگین است لازم بود تا درک درستی نیز از محیط سیاستگذاری علم و فناوری ایران پدید آید. از این رو تصمیم بر آن شد تا طرح پامفا در چند مرحله انجام شود و به تدریج تکامل یابد.
به این منظور تیمی متشکل از خبرگان و سازمان‌های فعال در این زمینه، تحت عنوان «کمیته‌ی راهبری» در آبان‌ماه 1385 تشکیل شد، تا از سویی راهبردهای کلی طرح را تعیین کند و از سویی دیگر مشارکت سازمان‌های مختلف در طرح را تسهیل نماید.
در مرحله اول این طرح، پرسشنامههای 6 حوزه‌ی برنامه‌ی آینده‌نگاری هشتم ژاپن که در سال 2005 انجام پذیرفته، انتخاب و با تغییرات اندکی در میان خبرگان توزیع شد تا محیط سیاستگذاری و خبرگان شناسایی شود. نتایج ارزنده‌ی به‌دست‌آمده از مرحله اول طرح توانست اطلاعات بسیاری را چه در خصوص چارچوب مفهومی و چه در خصوص اجرای طرح در اختیار قرار دهد؛ اين فاز بر نتايج فرآيندي و رفتار جامعه‌ي خبرگان ايراني متمركز شده بود.
پايلوت پروژه پامفا:
یکی از پروژه های 15 گانه طرح پیشنهادی نقشه جامع علمی کشور پروژه آینده‌نگاری ملی علم و فناوری است که پروژه پامفا 1404 مقدمه‌ای برای اجرای آن خواهد بود.
تا چند دهه پیش تمامی کشورهای پیشرفته و بسیاری از کشورهای در حال پیشرفت، حتی کشورهای کوچکی نظیر کلمبیا و امارات متحده عربی) پروژه‌های آینده نگاری را در زمینه های مختلف علوم و فناوریها به اجرا در آورده‌اند. ایران شاید تنها کشور مهم در عرصه بین‌المللی باشد که تا پیش از طرح پامفا 1404 در این زمینه اقدام عملی انجام نداده بود. هدف اصلي اين طرح «شناسايي آينده‌هاي بديل فناوري‌ها در ايران و مطلوب‌ها و نامطلوب‌هاي موجود در آنها» می باشد اما در ذیل اهداف دیگر آن را بررسی می‌کنیم:
اجرای نخستین تجربه عملی آینده نگاری در ایران (اهمیت توجه به فرآیند)
شکل دادن به یک نهاد مرجع فکری - اجرایی در زمینه فعالیت های آینده-نگاری و فراهم نمودن زمینه همکاری بین سازمانی
فرهنگسازی در جامعه علمی، صنعتی، تکنولوژیک، در میان سیاستگذاران، در میان فعالان اقتصادی و در حیطه عمومی در خصوص توانائی ها و ظرفیتها و محدودیتهای آینده نگاری
دستیابی به مجموعه ای از اطلاعات و مجموعه ای از سناریوها (با ضریب دقت قابل قبول در حد جامعه آماری مورد استفاده) در خصوص مناسب ترین فناوری ها برای ایران 1404 (توجه به مفید بودن نسبی خروجی های طرح)
تربیت تیمهای ورزیده برای انجام آینده‌نگاریهای تخصصی
کمک به ایجاد فضای فکری و مهارتی مناسب برای تحقق اهداف سند چشم انداز
زمینه سازی برای اجرای نخستین آینده نگاری در مقیاس ملی با استفاده از تجربیات سایر کشورها
سازمانها و مراكزي كه در اين پروژه همكاري كردند:
موسسه عالی آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور
سازمان فضایی ایران
شرکت متن (مرکز توسعه نیرو)
دفتر امور پژوهشی حوزه معاونت پژوهشی وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری
مرکز صنایع نوین وزارت صنایع و معادن
مرکز آینده پژوهی صنایع دفاع
پژوهشگاه هوا و فضا
نکاتی درباره چارچوب اجرایی طرح پامفا 1404 :
چارچوب اجرای طرح پامفا بدین صورت است که علوم و فناوری های مورد نظر طی سه مرحله و با تقسیم بندی سه‌گانه "علوم و فناوریهای فیزیکی و مهندسی"، "علوم و فناوریهای زیستی"، و "علوم و فناوریهای اجتماعی و انسانی" مشخص شوند و برای استخراج معرفت ضمنی متخصصان در هر مرحله از سه نوبت اجرای روش دلفی و یک پانل نهایی استفاده به عمل آید.
در نخستین دلفی از پرسشهای هشتمین دلفی ژاپنیها که مورد استفاده بسیاری از کشورها بوده بهره‌برداری شود. در دلفیهای دوم و سوم از پرسشنامههای ترکیبی (بازخورد پرسش نامه اول و طرح پرسش های بومی و بازخورد آنها) استفاده شود.
سناریوهای نهایی هر مرحله به وسیله پانلی از متخصصان که از حوضچه متخصصان طرح گزین شده اند با همکاری اعضای شورای علمی و شورای راهبری تدوین می شود.
دلفی پامفا در دو دور برگزار گردید که در هر دور، پرسشهایی مشابه از خبرگان پرسیده شد. این پرسشها در چهار دسته متفاوت طراحی شدند. در ابتدای پرسشنامههایی مشابه از خبرگان نیز در خصوص اطلاعات فردی خبرگان پرسشهای مطرح شد. چهار دسته سوالات پرسش نامه عبارت بودند از:
دسته اول: پرسش‌نامه‌هاي شش حوزة برنامة آينده‌نگاري هشتم ژاپن كه در سال 2005 ميلادي انجام شده بود، انتخاب و با تغييرات اندكي در ميان خبرگان توزيع شد تا «محيط سياست‌گذاري» و «خبرگان مرتبط با بر حوزه» شناسايي شوند. نتايج حاصل از مرحلة اول توانست اطلاعات بسياري را چه در خصوص چارچوب مفهومي و چه در خصوص اجراي طرح، در اختيار قرار دهد.
دسته دوم: در این بخش پرسشهایی در خصوص عدم قطعیتهای آینده، طراحی شده است. تفاوت سوالات با دسته اول در این است که این سوالات، دو حالت نداشته و به صورت مستقل مورد پرسش قرار گرفته اند. در دسته دوم، پرسشها به گونه ای طراحی شد تا خبره پیش بینی خود را در مورد وضعیت ایران در سال 1404 شمسی بیان نماید . این مرحله از آبان‌ماه سال 1386 آغاز شد و بر پوشش پنج حوزة فناورانة زير (و با تأكيد بر روش‌هاي پانل، دلفي و سناريونگاري) متمركز شد:
الكترونيك،مخابرات و سخت‌افزار
فناوري دريا
فناوري اطلاعات و نرم‌افزار
زيست فناوري
فناوري هوافضا
تلاش شد تا خبرگان از سه بخش اصلي ذي‌نفعان جامعه يعني «بخش سياست‌گذاري»، «بخش علمي» و «بخش صنعت» در فرآيند مشاركت داده شوند تا از تخصص و دانش ضمني آنان استفاده شود. تعداد مشاركت‌كنندگان در پانل‌ها حدود 10 نفر، تعداد خبرگاني كه پرسش‌نامة دلفي براي آنان ارسال شد، حدود900 نفر و تعداد افراد مشاركت‌كننده در كارگاه‌هاي سناريونگاري حدود 75 تن بوده است.
دسته سوم: در این بخش از خبرگان خواسته شد تا مهمترین اولویتهای ایران را بر اساس (وضعیت فعلی) و (روندهای جهانی) به صورت کلی تعیین کنند.
هدف گردآوري دانش نهفتة متخصصان و صاحب‌نظران ملي بود و اميد آن مي‌رفت كه با پاسخ‌گويي جمع كثيري از انديشمندان سراسر كشور، مجموعه‌اي از دانش ملي و راهبردي براي اجماع صاحب‌نظران در اين عرصة مهم فراهم آيد.
در مرحله سوم طرح، مركز تحقیقات سیاست علمی كشور تلاش دارد، با بهره‌گیری از تجربه‌های دو مرحله قبلی، بر حوزه‌های عامی متمركز شود كه ممكن است از مجموعه‌ای از فناوریهای ذكر شده در مرحله دوم بهره بگیرد به عنوان مثال، بخش حمل و نقل، بخش انرژی، بخش آموزش، بخش اقتصاد و... كه در هر یك از آنها از مجموعه‌ای از فناوریهای مختلف استفاده می‌شود. البته این مرحله از طرح، مرحله‌ای بشدت مشاركتی است كه در آن لازم است با همكاری دستگاه‌های ذی‌ربط و مسوول هر حوزه (همچون وزارت نفت، وزارت نیرو، وزارت راه و ترابری و...) و با استفاده از تجارب و نتایج مرحله دوم، به آینده‌نگاری و شناسایی آینده‌های بدیل و مطلوب كشور در هر حوزه پرداخت.
شبكه ملي اطلاعات(پايه پروژه هاي فناوري اطلاعات وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات)
فناوري اطلاعات به عنوان توانمندساز و دور از تعامل با جهان در سال 1404 براي ايران در سناريوي سوم تصوير شده است. فضاي اين سناريو به واقع از رويدادهاي جهان تأثير مي پذيرد كه در آن با حاكم شدن وضعيت امنيتي، روندهاي ملي گرايي و منطقه گرايي تقويت مي شود. در صورت تحقق اين سناريو، ايران سعي خواهد كرد تا ضمن تلاش براي حفظ امنيت ملي، تنها با تعداد اندكي از كشورهاي دوست و مورد اعتماد تعامل داشته باشد.
هدف اصلي اين سناريو دستيابي به برخي صنايع حياتي از يك سو و حفظ پيش گامي در حوزه هاي نوظهور است . در اين شرايط سرمايه گذاري هاي دولتي در بخش زيرساخت هاي فناوري اطلاعات وابسته به درآمدهاي نفتي خواهد بود . احتمال مهاجرت نيروي انساني متخصص حوزة فناوري اطلاعات به ديگر كشورها در اين سناريو بالا است.
در صورتي كه اين سناريو تحقق يابد، سبك زندگي ايرانيان وضعيت متفاوتي با سناريوهاي قبلي خواهد داشت . محصولات فناوري اطلاعات همانند سناريوي قبلي محصولاتي در دسترس طيف وسيعي از شهروندان خواهد بود و در انحصار نخبگان باقي نمي ماند. سوي ديگر ماجرا قطع ارتباط با كشورهاي بزرگ صنعتي و شركت هاي چندمليتيِ تابع قوانين آن ها خواهد بود. در نتيجه مصرف محصولات جهاني اين شركت ها حداقل از مسير رسمي و غيرقانوني كاهش خواهد يافت و در مواردي قطع خواهد شد . پس يكي از پيامدها مي تواند مصرف بيشتر محصولات محلي و تقويت سبك زندگي محلي باشد . البته همچنان اقليتي از كاربران خبره و همچنين كاربران داراي توانايي مالي بالا ممكن است از مسيرهاي غيررسمي به محصولات خارجي دسترسي داشته باشند و پيامد مصرف اين محصولات گسترش سبك زندگي ديجيتالي جهان وطنانه در آن ها باشد . اما آنچه در بين عموم مردم وجود خواهد داشت، دسترسي به محصولات فناوري اطلاعات توليد شده توسط شركت هاي داخلي و يا توليد شده در برخي كشورهاي داراي روابط نزديك با اير ان به اسم محصولات داخلي خواهد بود. تلاش خواهد شد رنگ و بويي بومي به اين محصولات داده شود تا سبك زندگي ديجيتالي با رنگ و بويي محلي شده در ايران شكل بگيرد كه متفاوت با سبك زندگي جها نوطنانه باشد. به دليل مشكلاتي كه شركتهاي توليدكنندة محصولات ايراني در اين سناريو با آن مواجه هستند امكان تحقق اين ايده چندان بالا نخواهد بود و احتمالاً با وضعيت آشفته اي دربارة سبك زندگي ديجيتال شهروندان مواجه خواهيم شد.
دسته چهارم: در این بخش از پرسش نامه از خبرگان خواسته شد تا در مورد اهمیت و نحوه دستیابی به یک فناوری خاص یا موضوعی مشخص، نظر دهند.
در جدول زير مرور كلي بر اطلاعات مفيد پروژه پايلوت آينده نگاری مناسب ترين فناوریها برای ايران(پامفا) در حوزه فناوري ارتباطات انجام شده است و پس از آن با توجه به عدم قطعيت‌هاي شناسايي شده، سناريوهاي چهارگانه فاواي ارائه شده و همچنين با در نظر گرفتن عوامل کلیدی تاثیرگذار بر آینده فناوری ارتباطات بيان شده، فرصتهاي آتي فناوري ارتباطات معرفي ميگردد.
آينده‌نگاري فناوري ارتباطات در ايران 1404
هدف
شناسايي آينده‌هاي بديل فناوري ارتباطات در افق چشم‌انداز كشور كه هر يك از آنها ميتواند چارچوب مناسبي براي برنامه‌ريزي سياستگذاران ملي و بخشي باشد
عوامل کلیدی تاثیرگذار بر آینده فناوری ارتباطات
رشد صنعت نرم افزار، استانداردسازی(توسط بازار یا توسط سازمان های جهانی)، نقش دولت و سیاستهای آن، نقش دولت و سیاستهای آن، قدرت نهادهای غیر دولتی تنظیم مقررات، تمرکز در بازار عرضه، میزان مقبولیت فناوریهای ارتباطی در جامعه، سرمایهگذاری دولت در تحقیق و پژوهش، آزادسازی و خصوصیسازی صنعت مخابرات، تعداد فارغ التحصیلان دانشگاه، ثبات قوانین، فرهنگ نگاه مثبت به تولیدات داخلی، درآمد سرانه، ترکیب دانش الکترونیک با حوزه بیو مکانیک-گسترش دانش، امنیت تبادلات، رابطه با جهان غرب، ارتباط با چین، روابط منطقه‌ای ایران در خاورمیانه، عضویت در WTO ، تحریم، گسترش خدمات الکترونیک (بهداشت، تجارت)، جهانی شدن محصولات سلیقه‌ها و استانداردها، بهبود حقوق مالکیت فکری، بالا رفتن قیمت انرژی در جهان، افزایش کاربرد رباتها، پیشرفتهای حوزه مواد
روش
سناريونگاري
عدم قطعیتهای شناسایی شده فناوری اطلاعات
1- "مخابرات به مثابه زيرساخت صنعتي" در مقابل "مخابرات به مثابه حوزه صنعتي"
2- "حمايت دولت از حوزه هاي منتخب" در مقابل "ايجاد شرايط بازار رقابتي"
سناریو
ابعادسناریو:
سناريو غول چراغ جادو: مخابرات به مثابه زيرساخت صنعتي و حمايت دولت از حوزههاي منتخب
توليد كفش سفارشي: مخابرات به مثابه حوزه صنعتي و حمايت دولت از حوزههاي منتخب
دست فرزندان كوچك در دست پدران: مخابرات به مثابه حوزه صنعتي و ايجاد شرايط بازار رقابتي
سلام بر اپراتورها: مخابرات به مثابه زيرساخت صنعتي و ايجاد شرايط بازار رقابتي
اولویتهای اين سناریوها در رابطه با دولت
•ايجاد نظام انگيزشي
•حمايت از توليدكنندگان داخلي
•اتخاذ سياستهاي بازرگاني مناسب براي حمايت از صنايع مخابرات و الكترونيك و صنايع وابسته به آنها، نظير نرم افزار و فناوري اطلاعات و بنگاههاي فعال در آن صنايع
•اتخاذ سياست دولت به عنوان خريدار بزرگ محصولات داخلي
•دخالت مستقيم دولت در تامين منابع مورد نياز توليدكنندگان و سرمايه‌گذاري به منظور ارتقاي فناوريهاي بنگاههاي موجود
•اعمال كنترلهاي محدودكننده در واردات و اتخاز سياست توسعه صادرات در دراز مدت
•برنامه‌ريزي براي آموزي و ارتقاي سطح دانش نيروي انساني
اولویت های اين سناریوها در رابطه با بخش خصوصي
•توسعه توانمندي نرم افزاري
•توسعه پايگاههاي داده
•توسعه مهارتهاي مديريتي و بازاريابي كاربردها و خدمات ارتباطات و مخابرات
•نمايندگي فروش تجهيزات و محصولات خارجي
•توليد برخي محصولات خاص
•ارائه خدمات نصب و نگهداري
نتیجه گیری:
چون آینده‌نگاری برنامه‌ای سنگین است، لازم بود تا درك درستی نیز از محیط سیاستگذاری علم و فناوری ایران پدید آید بنابراين مهمترین فواید انجام طرح پامفا، یكی كسب تجربه انجام این طرح ملی و پیچیده است و دوم تربیت یك گروه متخصص با تجربه كار ملی در این زمینه است و سوم این‌كه فرصتی پیش آمده تا نتایج آینده‌نگاری و شیوه استفاده از آنها را به مسوولان و سیاستگذاران علم و فناوری نشان دهیم.
آینده‌نگاری كاری بسیار مشكل و پیچیده است و نباید فراموش كرد كه آینده‌نگاری، پیش‌بینی نیست. طرح آینده‌نگاری یك فعالیت از پایین به بالاست، یعنی نظرات و پیش‌بینی‌ها و آرمان‌های جامعه جمع می‌شوند و بعد بر مبنای آنها تصمیماتی در حوزه‌های سیاستگذار و در قالب اسناد از بالا به پایین ابلاغ می‌شود.
توجه به آینده‌نگاری از آنجا اهمیت می‌یابد كه اگر ما كار اول را انجام ندهیم، یعنی اسناد و مقررات ما بر مبنای مطالعات از پایین به بالا ارائه نشود، به یك دستورالعمل و ابلاغیه تبدیل می‌شود كه ما را به هیچ كجا نخواهد رساند و اطمینان می‌دهم در حد دستور، یك سری تحركاتی اتفاق می‌افتد، اما به افق مورد نظر نمی‌رسیم.
نویسنده: محمد احمدی